Nauwelijks bekende scheepsramp kostte Achterhoekers en Tukkers in 1847 het leven
LEESTIPENSCHEDE - Het is een ramp à la de Titanic, maar nauwelijks bekend. 170 jaar geleden verging op Lake Michigan de SS Phoenix. Aan boord veel Achterhoekse en Twentse boeren die hun heil zochten in de nieuwe wereld. Zaterdag kregen ze in Winterswijk eindelijk een monument. Lucien Baard 20-11-17
LEESTIPENSCHEDE - Het is een ramp à la de Titanic, maar nauwelijks bekend. 170 jaar geleden verging op Lake Michigan de SS Phoenix. Aan boord veel Achterhoekse en Twentse boeren die hun heil zochten in de nieuwe wereld. Zaterdag kregen ze in Winterswijk eindelijk een monument. Lucien Baard 20-11-17
De SS Phoenix. Er zijn op die 21ste november 1847 zo'n 200 mensen aan boord, waarvan zeker 150 Nederlanders. Het gros - 135 - uit Winterswijk, Varsseveld, Aalten, Holten, Wierden en Enter. Voornamelijk boerengezinnen, knechten en dienstmeiden die in de economische malaise nog niet het zout in de pap verdienen.
Hun eindbestemming is Sheboygan. Het noodlot slaat toe, terwijl ze het vasteland bijna kunnen ruiken. In het holst van de nacht breekt er brand uit in de machinekamer. Er zijn te weinig reddingsboten. Slechts 41 passagiers worden gered, de anderen komen om in de vlammenzee of vinden hun graf in het ijskoude water... Onder hen 92 vaak erg jonge kinderen.
Hun eindbestemming is Sheboygan. Het noodlot slaat toe, terwijl ze het vasteland bijna kunnen ruiken. In het holst van de nacht breekt er brand uit in de machinekamer. Er zijn te weinig reddingsboten. Slechts 41 passagiers worden gered, de anderen komen om in de vlammenzee of vinden hun graf in het ijskoude water... Onder hen 92 vaak erg jonge kinderen.
De ene scheepsramp is de andere niet. Iedereen kent het verhaal van de Titanic (1912), of op z'n minst de film met Leonardo DiCaprio. Maar wie weet van de ondergang van de SS Phoenix? Terwijl die toch afgeladen vol zat met Nederlanders. Een schip vol hoop, prille liefdes en kinderdromen in vuur en water verdwenen.
Amerikaans schilderij van de Phoenix, maker onbekend. © Ton Tijdink
Het duurt in 1847 bijna een maand, tot vlak voor kerst, eer de achtergebleven familieleden horen van hun tragische ondergang. Het Algemeen Handelsblad schrijft: 'Eene groote ramp heeft plaats gehad. Eene stoomboot, de Phoenix, is eene prooi der vlammen geworden'. De overlevering wil, dat in heel het land de kerkklokken luiden. Nog weer een maand later meldt de Staatscourant de familienamen. Daarna is het vergeten... Tot nu.
Monument
Zaterdag werd in Winterswijk, 170 jaar na de ramp, een gedenkteken onthuld met alle namen van de slachtoffers. Een werkgroep van De Historische Kring in Kotten heeft daar bergen werk voor verzet. De kleine buurtschap verloor op de Phoenix 29 inwoners.
De onthulling raakt Henk te Kulve van de Historische Kring diep. "Er is destijds een kerkdienst geweest en nog een collecte. Dat was het. Daarna is dit ongeluk nooit meer herdacht, terwijl de massa-emigratie toch een belangrijk feit is in de Achterhoekse geschiedenis. In pakweg 50 jaar tijd hebben liefst 2.700 mensen uit de regio Winterswijk het land verlaten. De aardappelziekte zorgde voor honger en de beschikbare grond werd minder, omdat de bevolking groeide. Ook vertrokken mensen om hun geloof, zoals de Afgescheidenen die het hier moeilijk hadden. 2.700 mensen, dat is nogal wat voor een plaats die in 1846 zo'n 7.000 inwoners telde. Vele boerderijen kwamen in één klap leeg te staan."
De onthulling raakt Henk te Kulve van de Historische Kring diep. "Er is destijds een kerkdienst geweest en nog een collecte. Dat was het. Daarna is dit ongeluk nooit meer herdacht, terwijl de massa-emigratie toch een belangrijk feit is in de Achterhoekse geschiedenis. In pakweg 50 jaar tijd hebben liefst 2.700 mensen uit de regio Winterswijk het land verlaten. De aardappelziekte zorgde voor honger en de beschikbare grond werd minder, omdat de bevolking groeide. Ook vertrokken mensen om hun geloof, zoals de Afgescheidenen die het hier moeilijk hadden. 2.700 mensen, dat is nogal wat voor een plaats die in 1846 zo'n 7.000 inwoners telde. Vele boerderijen kwamen in één klap leeg te staan."
De overlevenden Hendrik Jan Wilterdink en zijn veel jongere vrouw Wilhelmina ten midden van hun acht in Amerika geboren kinderen. © Robert Wilterdink
Er is destijds een kerkdienst geweest en nog een collecte. Dat was het. Daarna is dit ongeluk nooit meer herdacht
Henk te Kulve
Dat het gedenkteken niet in Kotten komt, maar bij het oude kerkhof in Winterswijk, deert Te Kulve niet. "Het klinkt misschien wat cru; maar als deze mensen niet waren geëmigreerd dan hadden ze vast en zeker daar nu ook hun laatste rustplaats gehad."
Henk te Kulve
Dat het gedenkteken niet in Kotten komt, maar bij het oude kerkhof in Winterswijk, deert Te Kulve niet. "Het klinkt misschien wat cru; maar als deze mensen niet waren geëmigreerd dan hadden ze vast en zeker daar nu ook hun laatste rustplaats gehad."
'Aanhangsel'
Op het herdenkingsbord staan alle namen van de Nederlandse doden op de Phoenix. Dat dit kan, is te danken aan de Amerikaanse Mary Risseeuw, die veel onderzoek heeft gedaan. In 1847 werden alleen de namen van de gezinshoofden bekend gemaakt. De anderen stonden als 'aanhangsel' op de lijst. Zoals: 'Omgekomen: Hendrik Jan Siebelink, boer te Winterswijk en zijn vrouw en drie kinderen.
Belangstellenden bekijken het herdenkingsbord dat burgemeester Joris Bengevoord zaterdag onthulde. © theo kock
Risseeuw heeft dat altijd dwarsgezeten. "Wat een lot om alleen geïdentificeerd te zijn als 'vrouw van'. Liefst 88 passagiers bleven daardoor naamloos. Ze waren niet meer dan 'vrouw', of 'kind'. Dat is triest." Ze begon doopcelen te lichten van de slachtoffers. Sinds midden jaren 90 hebben ze daardoor allemaal een naam. "Ik denk dat het belangrijk is, ook zoveel later, dat zij hun waardigheid en identiteit terug kregen", schrijft ze in een artikel 'The Lost are found'.
Door haar zoektocht zijn nu ook de persoonlijke verhalen van mensen aan boord ingekleurd. Zoals die van de Winterswijkse Gerrit te Winkel en zijn vrouw Jozina ten Haken. Zij bleven thuis, op de boerderij, maar schonken hun kinderen van 1, 3, 5 en 7 jaar een kans op een beter leven in Amerika. Ze zetten ze vol hoop op de boot, met twee jongere zussen van Jozina. Maar Gerrit en Jozina hebben ooit meer iets vernomen: ze kwamen allemaal om.
Door haar zoektocht zijn nu ook de persoonlijke verhalen van mensen aan boord ingekleurd. Zoals die van de Winterswijkse Gerrit te Winkel en zijn vrouw Jozina ten Haken. Zij bleven thuis, op de boerderij, maar schonken hun kinderen van 1, 3, 5 en 7 jaar een kans op een beter leven in Amerika. Ze zetten ze vol hoop op de boot, met twee jongere zussen van Jozina. Maar Gerrit en Jozina hebben ooit meer iets vernomen: ze kwamen allemaal om.
Hollywood
En zo werden op het meer van Michigan hele families verscheurd. Ook die van Hendrik Jan (Henry) Wilterdink uit Huppel. Op de SS Phoenix verliest hij zijn vrouw Janna en hun vijf kinderen van 1, 3, 7, 9 en 11 jaar. Alleen Hendrik Jan overleeft, net zoals hun dienstmeid Wilhelmina ten Dolle.
Hun tragedie krijgt uiteindelijk zowaar een een Hollywood-achtig eind. Hij en de 22 jaar jongere dienstmeid vinden troost bij elkaar en... trouwen. Ze krijgen nog acht kinderen. Hij sterft in Gibbville in 1891, zij in 1914, op 85 jarige leeftijd. In 1981 pronken zij met familie op de voorpagina van het historische Amerikaanse blad The Villager: 'Henry J. Wilterdink & Wilhelmina - Survivors of Phoenix Tragedy'.
Hun tragedie krijgt uiteindelijk zowaar een een Hollywood-achtig eind. Hij en de 22 jaar jongere dienstmeid vinden troost bij elkaar en... trouwen. Ze krijgen nog acht kinderen. Hij sterft in Gibbville in 1891, zij in 1914, op 85 jarige leeftijd. In 1981 pronken zij met familie op de voorpagina van het historische Amerikaanse blad The Villager: 'Henry J. Wilterdink & Wilhelmina - Survivors of Phoenix Tragedy'.
Tubantia - 20.11.2017